Ofiary z Tuskulan

Od 28 września 1944 r. do 16 kwietnia 1947 r. zgodnie z wyrokami sądów wojskowych ZSRS i Rady Specjalnej w więzieniu wewnętrznym NKGB (MGB) w Wilnie (Aukų g. 2A) karę śmierci wykonano wobec 767 osób (kolejnych 7 zmarło w więzieniu nie doczekawszy się wykonania wyroku).

Większość ofiar (613) została oskarżona i skazana na podstawie art. 58 kodeksu karnego RSFSR „zdrada Ojczyzny”. Specjalna grupa wykonująca wyroki śmierci, złożona z pracowników oddziału A NKGB (MGB), po egzekucjach potajemnie grzebała zwłoki w masowych grobach na terenie dawnego dworu w Tuskulanach. Doły kopano wcześniej, niektóre z nich były wykorzystywane kilkakrotnie. W takich przypadkach po wrzuceniu ofiar doły zasypywano wapnem, zalewano olejem napędowym i przykrywano warstwą papy, następnie na górę wrzucano ofiary kolejnych egzekucji.

Do wiosny 1947 r. teren ten służył jako miejsce masowych pochówków – dekretem Rady Najwyższej ZSRS z 26 maja karę śmierci zamieniono na 25 lat więzienia; w 1950 r. wznowiono wykonywanie wyroków śmierci.

Na liście pochowanych w masowych grobach w Tuskulanach znaleźli się uczestnicy zbrojnego i niezbrojnego antysowieckiego ruchu oporu, uczestnicy powstania czerwcowego 1941 r. i bojownicy polskiej podziemnej Armii Krajowej. Część zabitych została oskarżona o współpracę z nazistami, udział w Holokauście lub zbrodnie popełnione na ludności cywilnej. W 1944 r. zamordowano 45 osób, w 1945 r. – 479, w 1946 r. – 185, w 1947 r. – 58. Najwięcej egzekucji przeprowadzono 2 marca (42 osoby) i 21 marca 1945 r. (45 osób). Wśród zabitych byli ludzie różnych narodowości: Litwini, Rosjanie, Polacy, Niemcy, Białorusini, Łotysze, Ukraińcy, Żydzi, po jednym Estończyku, Uzbeku, Tatarze, Osetyjczyku, Czuwaszu, Ormianinie i Udmurcie.

Od 1988 r., początku litewskiego odrodzenia narodowego, zaczęto dbać o przywrócenie prawdy historycznej. Przestudiowano dokumenty dawnego archiwum KGB, sprawy karne, zebrano wspomnienia świadków i rozpoczęto poszukiwania grobów uczestników zbrojnego ruchu oporu.

Na początku 1994 r. Departament Bezpieczeństwa Państwowego ustalił, że na terenie Pałacu Kultury i Sportu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz dawnego dworu w Tuskulanach znajduje się miejsce pochówku ofiar sowieckich z lat 1944–1947. W tym samym roku na terenie dworu w Tuskulanach rozpoczęły się badania archeologiczne i ekshumacja, podczas których w latach 1994–1995 odnaleziono szczątki 706 zamordowanych. W 2003 r. po rozpoczęciu budowy kaplicy-kolumbarium w Tuskulanach odkryto szczątki kolejnych 18 osób. Podczas badań archeologicznych na terenie dawnego dworu odkryto łącznie 45 dołów ze szczątkami 724 osób. Badaniami tymi kierowali i je przeprowadzili prof. Antanas Garmus, dr hab. Vytautas Urbanavičius, prof. Rimantas Jankauskas, prof. dr Ilona Vaškevičiūtė i doc. dr Arūnas Barkus. Ekspertom udało się zidentyfikować szczątki 66 osób (dane z 2015 r.), w tym biskupa Vincentasa Borisevičiusa, dowódców powojennego ruchu oporu Jonasa Semaški-Liepy i Leonasa Taunisa-Kovasa.

Po przeprowadzeniu badań archeologicznych w miejscach pochowków i antropologicznych szczątków zaprojektowano miejsce wiecznego spoczynku – kaplicę-kolumbarium. Jest to budowla w kształcie kopca, w której znajduje się kaplica. Do niej w Dniu Zadusznym 2004 r. przeniesiono w trumnach szczątki ofiar sowieckiego terroru, znalezione na terenie dworu w Tuskulanach. W 2009 r. kopułę kaplicy-kolumbarium ozdobiła mozaika sklepienna „Trójca” autorstwa monumentalnego malarza Gitenisa Umbrasasa, symbolizująca Los, Szczęście i Wolność, a na szczycie kopca umieszczono koronę stworzoną przez rzeźbiarza Giediminasa Karaliusa.

W 1994 r. Departament Bezpieczeństwa Republiki Litewskiej ustalił, że na terenie dworu w Tuskulanach w latach 1944–1947 zostały pogrzebane osoby, zamordowane w więzieniu wewnętrznym NKGB (MGB). Rozpoczęto wówczas badania archeologiczne terenu.

W 2000 r. na cokole dawnej siedziby KGB wyryto nazwiska 195 członków zbrojnego ruchu oporu, którzy zostali rozstrzelani w wewnętrznym więzieniu NKGB (MGB). W komorze egzekucji Muzeum Okupacji i Walk o Wolność przygotowano ekspozycję. Uchwałą nr 932 Rządu Republiki Litewskiej z dn. 19 czerwca 2002 r. utworzono Park Pamięci w Tuskulanach, który składa się z kaplicy-kolumbarium, pałacu i oficyny dworskiej, Białego Dworku i kapliczki św. Teresy, parku dworskiego i dojść do niego. W 2002 r. monografię „Tuskulėnai: egzekucijų aukos ir budeliai (1944–1947)”  („Tuskulany: ofiary egzekucji i kaci (1944–1947)” wydał Severinas Vaitiekus. 16 lipca 2006 r. Sejm Republiki Litewskiej uzupełnił listę dni pamięci i ogłosił 28 września Dniem Pamięci Ofiar z Tuskulan. W 2011 r. w podziemiach Białego Dworku urządzono ekspozycję muzealną „Tajemnice dworu w Tuskulanach”.